BNPL – trendy i perspektywa regulacyjna

Buy now Pay later („BNPL”) jest produktem kredytowym, który zawojował rynek e-commerce. Rozwiązania kredytowe typu kup teraz zapłać później kuszą konsumentów swoją prostotą, jasnością zasad i niskimi kosztami. Nie ma wątpliwości, że odroczenie płatności o np. 30 dni czy też nawet odroczenie takiej płatności i rozłożenie jej na np. 3 raty z punktu widzenia konsumenta jest konstrukcją względnie prostą i przejrzystą.

Sama struktura opłat również jest zazwyczaj w sposób przejrzysty określona, co stanowi oczywisty kontrast do struktury i charakteru opłat jakie to wiążą się chociażby z korzystaniem z karty kredytowej. BNPL bardzo często przynajmniej na polskim rynku jest przy tym dla konsumenta darmowe (o ile kredyt spłaci on w terminie), zaś koszty w takim przypadku pokrywają sprzedawcy, którzy to ponoszą opłatę za możliwość zapewnienia odroczonej płatności przy zakupie ich towarów. Nie można również zapominać, o wygodzie tego typu rozwiązania. BNPL zazwyczaj dostępne jest wprost przy wyborze płatności w sklepie, a cały proces jest względnie nieskomplikowany, jak na produkt kredytowy (nawet biorąc pod uwagę wymogi prawne dla oceny zdolności kredytowej i identyfikacji konsumenta).

Te cechy BNPL determinują jego popularność, szczególnie w gronie młodszych konsumentów, którzy są sceptycznie nastawieni do skomplikowanych, droższych i mniej wygodnych produktów kredytowych takich jak np. wspomniane karty kredytowe. BNPL nie jest także często reklamowane jako typowy kredyt (mimo, że większość rozwiązań z zakresu BNPL stanowi właśnie kredyt konsumencki), a przez to konsumenci zapominają często o ryzykach związanych z nadmiernym zadłużeniem. To zaś ma wpływ na zainteresowanie ściślejszym uregulowaniem BNPL przez prawodawców jak i regulatorów rynku. Z tego też względu nadchodzące, nowe regulacje będą miały znaczący wpływ na możliwą ofertę BNPL. Warto zatem już teraz przyjrzeć się projektom aktów prawnych, rewidujących i zmieniających przepisy regulujące kredyt konsumencki.

Rewizja dyrektywy unijnej w zakresie kredytu konsumenckiego

Obecnie na poziomie Unii Europejskiej trwają prace nad rewizją dyrektywy unijnej w sprawie kredytu konsumenckiego. Nie ulega wątpliwości, że obecnie obowiązująca dyrektywa w tym zakresie zdążyła się już zestarzeć i w ocenie wielu ekspertów nie odpowiada na współczesne wyzwania. Projekt nowej dyrektywy w zakresie kredytu konsumenckiego wnosi przy tym wiele kluczowych zmian, w szczególności:

• Zmianę zakresu przedmiotowego dyrektywy, w szczególności usunięcie niektórych wyjątków wyłączających zastosowanie dyrektywy w tym wyjątku w zakresie kredytu darmowego i kredytu o niewielkiej wartości spłacanego w terminie 3 miesięcy (w Polsce implementacji podlegał jedynie pierwszy z tych wyjątków),
• Ustanowienie limitu kosztów kredytu konsumenckiego. Do państw członkowskich należeć będzie, wybór rodzaju tego limitu tych kosztów. Możliwe jest wprowadzenie górnego pułapu co do stóp oprocentowania, rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania lub całkowitego kosztu kredytu ponoszonego przez konsumenta- przy czym dopuszczalne jest ustanowienie limitu nie tylko w oparciu o jedno z tych kryteriów.
• Zaostrzenie wymogów odnoszących się do oceny zdolności kredytowej konsumenta, wraz z ich dostosowaniem do postępującej cyfryzacji i automatyzacji.
• Nowe wymogi informacyjne, w szczególności obowiązek sporządzania dodatkowego jednostronicowego formularza SECCO, zawierającego niezbędne do podjęcia decyzji informacje o kredycie,
• Obowiązek aktywnego zapewnienia informacji konsumentowi wraz ze wsparciem w procesie podejmowania decyzji kredytowej.
• Nowe regulacje w zakresie sprzedaży wiązanej i łączonej, czyli sprzedaży wraz z kredytem dodatkowych usług finansowych, przy czym sprzedaż wiązana (oferowanie kredytu w pakiecie wraz z innymi odrębnymi produktami lub usługami finansowymi, gdy dana umowa o kredyt nie są dla konsumenta dostępne oddzielnie) co do zasady ma zostać zakazany.

Polskie inicjatywy ustawodawcze w zakresie kredytu konsumenckiego

Również i w Polsce trwają obecnie prace nad nowelizacją ustawy o kredycie konsumenckim i innych powiązanych ustaw, które to są prowadzone równolegle do procesu rewizji przepisów na poziomie Unii Europejskiej. W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na projekt tzw. ustawy antylichwiarskiej opracowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości. Po długim okresie jego ukrywania (znane były jedynie ogólne, niepełne założenia), projekt ten został wreszcie w całości opublikowany. Projekt ten w szczególności przewiduje:

• Wprowadzenie legalnej definicji pozaodsetkowych kosztów udzielenia świadczenia pieniężnego, 
• Radykalne obniżenie maksymalnych pozaodsetkowych kosztów udzielenia kredytu konsumenckiego m.in. dla kredytu o okresie kredytowania powyżej 30 dni: do poziomu: 10% kosztów początkowych i 10% procent kosztów zależnych od okresu kredytowania, przy czym łącznie nie więcej niż 45% całkowitej kwoty kredytu, 
• Regulacje w zakresie pożyczek pieniężnych udzielanych osobie fizycznej, niestanowiących kredytu konsumenckiego w tym ustanowienie odrębnego limitu wysokości pozaodsetkowych kosztów kredytu,
• Ograniczenia w zakresie stosowania niektórych zabezpieczeń spłaty pożyczek pieniężnych,
• Istotne zmiany w zakresie oceny zdolności kredytowej konsumenta i ustanowienie dodatkowych wymogów i obowiązków, w tym obowiązku pozyskania informacji o dochodach i wydatkach konsumenta oraz obowiązku weryfikacji tych informacji przez kredytodawcę,
• Objęcie instytucji pożyczkowych pełnym nadzorem Komisji Nadzoru Finansowego,
• Zmiany w zakresie prowadzenia działalności przez instytucje pożyczkowe obejmujący: wymóg prowadzenia działalności przez instytucje pożyczkowe w formie spółki akcyjnej,  podniesienie minimalnego kapitału zakładowego instytucji pożyczkowych do 1 mln zł oraz zakaz finansowania działalności tych instytucji z emisji obligacji lub z innych  instrumentów dłużnych oraz ze źródeł nieudokumentowanych.

Nie wolno również zapominać o drugim z projektów zmiany ustawy o kredycie konsumenckim, tzw. projekcie senator Lidii Staroń, który to sprowadza się do jeszcze dalej idącego obniżenie maksymalnych pozaodsetkowych kosztów udzielenia pożyczki oraz konieczności przeliczenia kosztów już udzielonych i niespłaconych pożyczek tak by wysokość pobieranych kosztów odpowiadała nowym, niższym limitom.

Trendy regulacyjne w zakresie BNPL

Powyższe inicjatywy prawodawcze, zakładają wiele zmian w odniesieniu do przepisów regulujących udzielanie kredytu konsumenckiego. Bez wątpienia również duża ich część będzie miała kluczowe znaczenie dla produktów typu BNPL. Na dzień dzisiejszy zarówno rewizja dyrektywy unijnej jak również i polskie projekty zmian w ustawie o kredycie konsumenckim są na względnie wstępnej fazie procesu prawodawczego. Zanim oba projekty zostaną wprowadzone upłynie zatem sporo czasu, a ostateczny zakres zmian może różnić się od obecnych założeń. Szczególnie w zakresie polskich projektów ustaw w ogóle nie ma gwarancji, że zostaną one przyjęte. Inicjatywa senator Lidii Staroń, jako projekt pozarządowy najprawdopodobniej nie zyska poparcia.  Projekt ustawy antylichwiarskiej spotkał się zaś z bardzo negatywnym odbiorem rynku, jak również ze względnie negatywnym stanowiskiem UOKIK i KNF.

Nie mniej już teraz można dostrzec pewne trendy, które to powinny zachować swoją aktualność i będą miały znaczący wpływ na produkty typu kup teraz zapłać później:

• pełne objęcie BNPL regulacjami z zakresu kredytu konsumenckiego. Na dzień dzisiejszy możliwe jest oferowanie rozwiązań z zakresu BNPL w oparciu o różnego rodzaju wyjątki- w polskich realiach z wykorzystaniem wyjątku dla kredytu darmowego. Obecnie jednak widać trend, zgodnie z którym wszelkie rozwiązania BNPL zawsze powinny być oferowane w formie kredytu konsumenckiego ze wszystkimi tego skutkami. Wyjątki, a także istniejące w tym zakresie luki zapewne będą sukcesywnie usuwane.
• zaostrzenie wymogów regulacyjnych odnoszących się kredytodawców z sektora pozabankowego. Trend widoczny w Polsce, który to przejawia się w zaostrzeniu wymogów przewidzianych dla funkcjonowania instytucji pożyczkowych, co do formy prowadzonej działalności, finansowania jak również i nadzoru. Nie ulega wątpliwości, że to właśnie instytucje pożyczkowe stanowią podstawową formę prowadzenia działalności w zakresie BNPL w Polsce. Radykalne zaostrzenie tych wymogów w projekcie zmian do polskiej ustawy o kredycie konsumenckim i objęcie działalności instytucji pożyczkowych pełnym nadzorem KNF będzie miało kluczowe znaczenie dla rynku BNPL w Polsce. 
• zaostrzenie wymogów dotyczących oceny zdolności kredytowej. Ze względu na swój charakter BNPL służy zazwyczaj finansowaniu względnie niewielkich zakupów o niskiej wartości. Tym samym istnieje pokusa po stronie kredytodawców do upraszczania oceny zdolności kredytowej dla produktów kredytowych typu BNPL. Ponadto cyfrowy charakter BNPL, wiąże się z coraz szerszym wykorzystywaniem modeli scoringowych i bardziej zaawansowanych rozwiązań opartych na sztucznej inteligencji.  Już teraz jednak widać trend dla zacieśniania wymogów oceny zdolności kredytowej konsumenta, jak również regulowania wykorzystywania do tego celu nowych technologii, w szczególności AI. Ewentualny wymóg pozyskiwania w procesie udzielania kredytu typu BNPL danych o wydatkach i dochodach konsumenta (a tym bardziej dodatkowa weryfikacja tych danych), diametralnie skomplikuje proces udzielenia kredytu. Ponadto taka zmiana wiązać się będzie zapewne ze skokowym wzrostem kosztów oceny zdolności kredytowej.
• uszczegółowienie i wzmocnienie wymogów przedstawienia konsumentowi informacji o kredycie konsumenckim i jego kosztach. Mimo, że w obecnym stanie prawnym kredytodawca zobowiązany, jest przekazać w odpowiedniej formie szereg szczegółowych informacji o kredycie, widać trend dalszego zacieśniania wymogów w tym zakresie. W przedmiocie kredytu typu BNPL, który to zazwyczaj jest udzielany przy okazji zakupu produktów (bardzo często zakupu przez urządzenia mobilne), może to skutkować przytłoczeniem konsumenta nadmiarem informacji. Po stronie kredytodawcy może zaś dojść do trudności w przekazaniu wszelkich niezbędnych informacji i dokumentów bez nadmiernego komplikowania procesu udzielenia kredytu.
• ustanawianie wymogów proaktywnej działalności kredytodawcy w zakresie przekazywanych informacji jak i wsparcia konsumenta w sytuacji gdy popadnie on w nadmierne zadłużenie. Te wymogi, jeśli zostaną ustanowione, będą miały kluczowe znaczenie dla ustalonych procesów udzielania i obsługi kredytu w ramach BNPL. Zgodnie ze założeniami stojącymi za BNPL procesy te powinny być jak najprostsze i jak to tylko możliwe zautomatyzowane. Dalsze wymogi jakie mogą być ustalone w tym zakresie mogą być jednak trudne do zautomatyzowania i mogą wymagać znaczącego zaangażowania po stronie kredytodawcy (co rodzi też znaczące koszty).
• ustanowienie dodatkowych regulacji w zakresie świadczenia wraz z kredytem konsumenckim innych powiązanych usług finansowych. Powyższe zmiany mogą mieć wpływ na tzw. model subskrypcyjny BNPL, gdzie usługa ta stanowi jedynie część pakietu usług finansowych oferowanych w  ramach płatnej subskrypcji,
• ograniczanie maksymalnych kosztów kredytu. W Polskich realiach, trend ten nie jest niczym nowym, ze względu na już obowiązujące przepisy w zakresie maksymalnych pozaodsetkowych kosztów kredytu konsumenckiego. Nie mniej jednak widoczny jest w tym zakresie trend dalszego obniżania limitu tych kosztów do poziomów, który to budzi wątpliwości w zakresie dalszej rentowności wielu biznesów pożyczkowych działających w Polsce. Należy też pamiętać, że powyższe zmiany obniżające rentowność produktów kredytowych idą w parze z planem znaczącego podniesienia kosztów funkcjonowania instytucji pożyczkowych jak i kosztami związanymi z samym świadczeniem usług kredytowych. To zaś dla produktów BNPL, które to obecnie kuszą konsumentów niską ceną może oznaczać być albo nie być.

Z punktu widzenia produktów kredytowych typu kup teraz zapłać później, za najdotkliwsze zmiany należy uznać te, które to wpłyną bezpośrednio na najmocniejsze cechy BNPL: prostotę, przejrzystość i niskie koszty. Bez wątpienia zatem bardzo dotkliwe będą wszelkie zmiany komplikujące sam proces udzielania kredytu, a w szczególności te odnoszące się do oceny zdolności kredytowej. Kluczowe znaczenie dla przyszłej oferty BNPL będą miały także wszelkie zmiany podwyższające koszty udzielenia kredytu, a także i te zmiany, które to obniżają maksymalną wysokość opłat pobieranych z tytułu udzielenia kredytu lub jego obsługi. Ze względu zaś na dominujący udział pozabankowych  podmiotów w ofercie BNPL w Polsce, wszelkie regulacje uderzające w te instytucje znacząco odbiją się również na ofercie BNPL szczególnie, gdy zmiany będą tak dotkliwe i daleko idące jak te, przedstawione w projekcie tzw. ustawy antylichwiarskiej.

Przyszłość BNPL

Nie ma wątpliwości, że w przyszłości niektóre zmiany jakie zostaną wprowadzone w zakresie kredytu konsumenckiego będą miały kluczowy i czasem negatywny wpływ na produkty typu BNPL. Duża część z przedstawionych trendów jest nie do zatrzymania. Zarówno na poziomie europejskim jak i krajowym rośnie bowiem presja na dalszy wzrost ochrony konsumentów. Czy oznaczać to będzie schyłek BNPL? Zapewne nie, ale z całą pewnością dostawcy BNPL będą musieli zaadaptować się do nowych warunków prowadzenia biznesu i do rosnącej ilości obowiązków. Zmiany te mogą również przyczynić się do konieczności zmiany struktury oferowanych produktów jak i struktury pobieranych opłat. Wbrew założeniom może to zatem oznaczać wzrost opłat jakie to będą ponosili konsumenci w związku z BNPL. Na rynek BNPL szerzej mogą również wejść podmioty sektora bankowego, które to obecnie nie są konkurencyjne ze względu na dalej idące wymogi co do procesu udzielania kredytu, w szczególności w zakresie oceny zdolności kredytowej (m.in. ze względu na wytyczne EBA oraz rekomendację T wydaną przez KNF).

Pozostaje mieć również nadzieję, że ewentualnie przyjęte zmiany nie będą tak dotkliwe jak te, które obecnie są planowane. Dotyczy to przy tym w przeważającej mierze polskich inicjatyw ustawodawczych, które to są nieprzemyślane oraz nie odpowiadają na potrzeby rynku. W konsekwencji ich ewentualne wprowadzenie będzie mieć negatywny wpływ na cały sektor lendtech i fintech w Polsce – a tym samym również i na ofertę BNPL.  

Autorem publikacji jest Michał Barwicki z Kancelarii Macura